Artykuły

Grupa zaburzeń lękowych, niegdyś nazywana nerwicowymi, jest bardzo obszerna. Do zaburzeń lękowych wg Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD 10 zalicza się: zaburzenia lękowe pod postacią fobii, zaburzenia lękowe z napadami lęku panicznego oraz zaburzenia lękowe uogólnione. Silny lęk składa się również na obraz kliniczny zaburzeń obsesyjno – kompulsyjnych, zaburzeń po stresie urazowym oraz zaburzeń występujących pod postacią somatyczną, takich jak hipochondria, czy zaburzenia somatyzacyjne.

Natura lęku. Lęk a strach.

Strach jest naturalną reakcją na niebezpieczeństwo. Jest to mechanizm przystosowawczy, który pozwala ocenić zagrożenie i szybko na nie zareagować. Reakcje te są często automatyczne i mogą polegać na ucieczce, konfrontacji, albo unikaniu. W tym ostatnim przypadku nie angażujemy się w sytuacje, co do których mamy podejrzenie, że mogą nieść ze sobą niebezpieczeństwo. Jeśli strach będzie miał nieprzyjemne dla nas natężenie, to raczej nie skorzystamy z kąpieli w rwącej rzecze, lub z zabawy z agresywnym psem. Strach, oprócz komponentów behawioralnych, czyli tych związanych z rodzajem zachowania, jaki wywołuje, posiada również:

• elementy poznawcze – to spostrzeżenia danej sytuacji, którą oceniamy jako potencjalnie zagrażającą, np. widząc biegnącego w naszym kierunku psa możemy pomyśleć „Zaraz mnie zaatakuje”
• elementy somatyczne – sygnały zewnętrzne i wewnętrzne organizmu, takie jak drżenie rąk, uczucie gorąca, pocenie się, przyspieszone bicie serce, ucisk w żołądku
• elementy emocjonalne – poczucie zagrożenia, paniki, bezsilności (za: Seligman, 2003).

Zdarza się, iż jeśli raz przestraszymy się czegoś, np. zostaniemy pogryzieni przez psa, strach ulega uogólnieniu i na widok jakiegokolwiek psa reagujemy drżeniem, poceniem się i uczuciem przerażenia. W efekcie możemy zacząć się bać już na sam odgłos szczekania psa. Ten mechanizm nazywa się warunkowaniem i odgrywa dużą rolę w kształtowaniu się zaburzeń lękowych (Seligman, 2003).

Pomiędzy strachem a lękiem istnieją zasadnicze różnice. Strach najczęściej dotyczy konkretnego obiektu, przy czym w lęku przewidywane niebezpieczeństwo jest niedookreślone i nie do końca uzasadnione. Strach trwa przez określony czas, lęk natomiast może być „wolno płynący” i długotrwały. W końcu strach bardziej zachęca nas do konkretnych działań, a w przypadku odczuwanego lęku częściej nie wiemy co możemy z nim zrobić. Lęk jest również nieadekwatny w stosunku do przeżywanego zagrożenia.

Etiologia zaburzeń lękowych

Przyczyny zaburzeń lękowych ujmowane są na kilka sposobów. W literaturze spotkać można wyjaśnienia biologiczne (genetyczne i neurofizjologiczne) oraz behawioralne (patrz: np. warunkowanie omówione powyżej) zaburzeń nerwicowych. W wyjaśnianiu przyczyn zaburzeń lękowych mają też swój udział teorie dotyczące roli urazów psychicznych, czyli sytuacji trudnych emocjonalnie, związanych z przeżywaną traumą, stresem, czy sytuacji frustracji, deprywacji. Zwraca się również uwagę na rolę czynników osobowościowych, takich jak trudności w rozumieniu siebie i innych, podwyższony poziom lęku, czy niska tolerancja na przeżywane frustracje.

Wybrane zaburzenia lękowe. Objawy i leczenie.

Fobie to zaburzenia, w których lęk jest wywoływany przede wszystkim przez pewne sytuacje lub przedmioty zewnętrzne, które obiektywnie nie są zagrażające. Reakcja strachu jest tu nieproporcjonalna do rzeczywistego niebezpieczeństwa (Seligmann, 2003). Występuje zjawisko przeceniania przewidywanego strachu, kiedy to osoba jeszcze przed doświadczeniem danej sytuacji, lub przed kontaktem z danym przedmiotem, wyobraża sobie, jak bardzo będzie się bała (Rachman, 2005). Mówimy wtedy o tzw. lęku antycypacyjnym, czyli lęku przed lękiem. Osoba doznająca lęku fobicznego unika więc sytuacji i przedmiotów, które lęk mogą wywołać. Lęk antycypacyjny występuje również w innych zaburzeniach lękowych.

Strach i lęk wywołują wiele reakcji fizjologicznych. W przypadku fobii istnieje ryzyko, iż osoba będzie nadmiernie koncentrować się właśnie na tych wtórnych skutkach strachu i w konsekwencji zacznie przeżywać intensywny lęk przed śmiercią.

Pośród fobii wyróżnia się między innymi agorafobię (czyli lęk przed „przestrzenią”, przed wyjściem z domu, wejściem do sklepu), fobię społeczną oraz fobie dotyczące konkretnych przedmiotów bądź sytuacji (np. strach przed pająkami, wężami itp.).

Skuteczną metodą leczenia fobii jest m.in. psychoterapia poznawczo – behawioralna. Jej celem jest odkrycie zagrożenia, które przeżywa dana osoba i jego usunięcie.

Lęk paniczny to powracające napady przerażenia, o dużym nasileniu, któremu towarzyszą silne reakcje fizjologiczne takie jak gwałtowne bicie serca, bóle i ucisk w klatce piersiowej, duszności, zawroty głowy, drętwienie kończyn, dygotanie ciała. Jednym z głównych objawów jest też lęk przed śmiercią. Lęk paniczny występuje nagle, bez jakiejkolwiek możliwej do zidentyfikowania przyczyny. W czasie napadu mogą towarzyszyć osobie takie myśli jak: „Zaraz umrę”, „Dostanę zawału”, „Zaraz zemdleję”, „Stracę panowanie nad sobą”. Im większe jest nasilenie tych myśli, tym intensywniejszy lęk i trudność w uspokojeniu się. Konsekwencją powtarzających się napadów paniki może być tendencja do unikania sytuacji, w których może wystąpić panika, a także unikania miejsc, z których ucieczka byłaby utrudniona (Rachman,2005). Często osoby cierpiące na napady paniki znacznie ograniczają swoje działania, np. przestają wychodzić na zakupy, odwiedzać kina, poruszać się autobusami itp.

Epizody paniki mogą występować w innych zaburzeniach lękowych, także w fobiach i zaburzeniach obsesyjno – kompulsyjnych ( Rachman, 2005). Leczeniem zaburzeń z lękiem napadowym zajmują się lekarze psychiatrzy (farmakoterapia) oraz psychoterapeuci W psychoterapii lęku panicznego wykorzystuje się głównie terapie poznawczo – behawioralne oraz systemowe. Terapia poznawczo – behawioralna polega tu między innymi na uczeniu relaksacji, przeformułowywaniu negatywnych, katastroficznych myśli oraz eksperymentach behawioralnych, w których osoba uczy się efektywnego radzenia sobie z lękiem.

Zaburzenia obsesyjno – kompulsyjne (OCD – eng. obsessive compulsive disorder) objawiają się obecnością natarczywych, niekontrolowanych i niepokojących myśli (obsesje) oraz przymusowych, powtarzanych zachowań (kompulsje). Natrętne myśli i wyobrażenia z reguły wiążą się z uczuciem przykrości, poczuciem winy i lęku, który zmusza do wykonywania „czynności zabezpieczających”, które mogą przekształcić się w swego rodzaju rytuały. Czynności te mają zapobiec oczekiwanym, negatywnym wydarzeniom np. katastrofom, niepowodzeniom. Do najczęściej obserwowanych czynności należą np. wielokrotnie powtarzane mycie rąk, sprawdzanie, upewnianie się, wielogodzinne układanie. Zazwyczaj osoba cierpiąca na to zaburzenie ocenia owe czynności jako bezsensowne i nieuzasadnione, ale ma trudność z powstrzymaniem się od ich wykonania. Powstrzymywanie się od wykonania czynności wiąże się z kolei z nasileniem lęku. Osoby z diagnozą OCD są bardziej narażone na depresję. Około 35 do 50 % osób, u których stwierdzono obsesje lub kompulsje ulega też depresji.

Terapią, która skupia się na złagodzeniu objawów OCD jest na przykład terapia poznawczo- behawioralna, której głównym celem jest pozbawienie obsesji komponentu lękowego/zagrażającego oraz nauka czynności alternatywnych dla tych wykonywanych „pod przymusem”. Pomóc może też farmakoterapia, albo też połączenie obu metod (psychoterapia i leczenie farmakologiczne).

Kolejnymi zaburzeniami, których cechą charakterystyczną jest silny lęk, są zaburzenia w reakcji na ciężki stres i zaburzenia adaptacyjne. Bywa, iż stres związany z trudną lub traumatyczną sytuacją, w której się znaleźliśmy, znacznie przekracza nasze możliwości radzenia sobie. Może być to śmierć bliskiej nam osoby, przeżywany rozwód, rozstanie, udział w wypadku lub katastrofie, przeżycie napadu, gwałtu, albo znalezienie się w sytuacji ciężkiej choroby. Reakcja na ciężki stres może być natychmiastowa i objawiać się między innymi oszołomieniem, gwałtownymi reakcjami lękowymi, trudnością w zrozumieniu tego co się dzieje. Zdarza się jednak tak, że konsekwencje przeżycia trudnej sytuacji odczuwamy później, a objawy stresu rozwijają się w sposób utajony. Mamy do czynienia wtedy z zaburzeniem stresowym pourazowym, dla którego znamienna jest obecność we śnie i na jawie powracających, niekontrolowanych wspomnień wydarzenia trudnego, ataków paniki, poczucia zagrożenia oraz trudności w codziennej adaptacji.

Dla osób, u których stwierdza się zaburzenia związane z silnym stresem najważniejsza jest obecność sieci wsparcia (rodzina, znajomi) i możliwość rozmowy o swoich przeżyciach. Jeśli nie są to wystarczające zasoby do poradzenia sobie z traumą, konieczna jest interwencja specjalistyczna, psychologiczna, psychoterapeutyczna lub/i psychiatryczna. Skuteczna jest tu psychoterapia krótkoterminowa, która skupia się na odreagowaniu emocji i przeformułowaniu traumatycznych doświadczeń.

Ostatnią przedstawianą tu kategorią zaburzeń lękowych są zaburzenia lękowe pod postacią somatyczną. Osoby, które cierpią na te zaburzenia są często głęboko przekonane o chorobie lub chorobach somatycznych, które ich nękają. Autentycznie przeżywają przeróżne dolegliwości, szukając pomocy u lekarzy różnych specjalności. Jednakże nie przynosi to im ani diagnozy, ani ulgi – lekarze najczęściej nie stwierdzają obecności choroby fizycznej. Osoby z tymi zaburzeniami traktują swoje objawy z dużym niepokojem i przeważnie ten nadmierny lęk i obsesyjne myślenie o śmierci stanowi dla nich największy problem. W przypadku zaburzeń lękowych w tej postaci zaleca się psychoterapię poznawczo-behawioralną, systemową, bądź rodzinną.

Zapobieganie zaburzeniom nastroju

Odczuwany codzienny niepokój, czy krótkotrwały smutek to ważne sygnały, które powinniśmy traktować jako drogowskazy do większej dbałości o naszą kondycję psychiczną. Profilaktyka zaburzeń lękowych jest możliwa, o ile owe sygnały zauważymy i w odpowiedni sposób na nie zareagujemy. Dbałość o dobrą kondycję fizyczną, poczucie humoru, czy regularny odpoczynek pozwalają w realny sposób oddziaływać na samopoczucie. Warto również zadbać o własne poczucie przynależności do rodziny, grupy znajomych, współpracowników. Osoby, które skutecznie troszczą się o dobre relacje interpersonalne w przypadku zachorowania szybciej radzą sobie z problemem.

Innymi sposobami zapobiegania zaburzeniom lękowym są techniki o naukowo udowodnionej skuteczności, takie jak poznawczo-behawioralne techniki przeciwlękowe, progresywna relaksacja i medytacja (Seligmann, 2003). Szczegółowe omówienie tych technik przekracza jednakże ramy niniejszego opracowania. O ich efektywności decyduje systematyczność i dłuższy okres stosowania. Poznawczo-behawioralną techniką przeciwlękową jest między innymi rozpoznawanie i przeformułowywanie automatycznych, negatywnych myśli. Jednym ze sposobów relaksacji jest 20 minutowe napinanie i rozluźnianie określonych partii mięśniowych. Zaś głównym zadaniem technik medytacyjnych jest wprowadzenie umysłu w stan odprężenia, najczęściej poprzez powtarzaną w myślach rytmiczną frazę dźwiękową („mantrę”). Zalety obu tych technik zawiera w sobie joga, która jest doskonałym narzędziem pomagającym w utrzymaniu równowagi ciała i umysłu.

Autorka: Karolina Włodarczyk-Nadolska - psycholog

Opracowano na podstawie:

• Curry, J., Wells, K.C. i inni (2005) Treatment for Adolescents with Depression Study. Duke University Medical Center
• Rachman, S. (2005), Zaburzenia lękowe. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne
• Seligmann, M.E.P., Walker, E.F., Rosenhan, D.L. (2003). Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka Wyd.
• Yapko, M. (2002), Kiedy życie boli. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne