Artykuły

Istnieje duże prawdopodobieństwo, że właśnie dzisiaj spotkałeś osobę chorą psychicznie lub cierpiącą na zaburzenia psychiczne. Być może w parku, na ulicy, w autobusie, w restauracji, albo w pracy. Czy zauważyłeś jakąś różnicę między tą osobą, a sobą samym? Zapewne nie. Co byś zrobił, gdybyś wiedział, kogo mijasz? Czy zachowałbyś się neutralnie, tak jak zwykle, czy może odwróciłbyś wzrok, przeszedł na drugą stronę jezdni?

Zachęcam Cię do krótkiej podróży po świecie, w którym funkcjonuje osoba z diagnozą choroby psychicznej. Niniejszy artykuł wyjaśnia podstawowe pojęcia związane ze zdrowiem i chorobą psychiczną. Porusza zagadnienie odbioru społecznego osób cierpiących na chorobę psychiczną, a także przygląda się pojęciom stygmatyzacji i etykietowania osób chorych psychicznie w społeczeństwie. Celem artykułu jest również zachęcenie Ciebie do refleksji nad własną postawą wobec osób z diagnozą choroby psychicznej.

Zdrowie psychiczne i normalność. Zaburzenia psychiczne i choroba psychiczna

Dla wielu z nas zdrowie jest jedną z najwyższych wartości. Definiuje się je jako dobrostan psychiczny, fizyczny i społeczny. Osobę zdrową psychicznie charakteryzuje między innymi wysoka jakość życia, zdolność do samorealizacji, podejmowania decyzji, niezależności. Zdrowie psychiczne można też rozumieć jako proces osiągania pełni swoich możliwości i adekwatnego reagowania na codzienne wyzwania (Sęk, 2005). Z pojęciem zdrowia psychicznego związane jest pojęcie normalności, a z pojęciem zaburzenia psychicznego i choroby psychicznej nienormalności. Często zastanawiamy się, czy to co czujemy i przeżywamy jest normalne. Możemy wtedy odnieść się do kryteriów nienormalności. Przyjmuje się, że są to:

• Cierpienie – osoba taka wyraźnie cierpi z powodu swoich problemów,
• Nieprzystosowanie – osoba taka naraża się na negatywną ocenę społeczną,
• Irracjonalność – zachowanie takiej osoby jest nielogiczne i nieuzasadnione,
• Nieprzewidywalność i brak kontroli,
• Rzadkość i niekonwencjonalność,
• Dyskomfort obserwatora – obserwując zachowanie takiej osoby czujesz się niepewnie, nieprzyjemnie,
• Naruszanie norm społecznych (Seligmann, Rosenhan, 2003).

Jednakże to, że dana osoba spełnia część tych kryteriów nie zawsze oznaczać będzie jej nienormalność. Np. w jednej grupie społecznej ktoś zachowujący się ekscentrycznie, zwracający uwagę swoim zachowaniem lub strojem będzie uznany za nienormalnego, a w innej – za artystyczną duszę. Nie można przecież powiedzieć, że nienormalna jest osoba bezdomna, mimo iż spełnia większość z powyższych kryteriów. Pamiętajmy ponadto, że ocena normalności często jest subiektywna. Wpływ na nią mają nasze osobiste doświadczenia, poglądy, uprzedzenia i stereotypy.

Zaburzenie psychiczne

To pojęcie szeroko rozumiane jako wszelkie zaburzenia sprawnego funkcjonowania psychicznego. Do zaburzeń psychicznych zaliczamy między innymi: depresję, zaburzenia lękowe, zaburzenia jedzenia, zaburzenia związane ze stresem, zaburzenia na tle seksualnym, zaburzenia osobowości. Natomiast pod pojęciem choroby psychicznej rozumie się zaburzenia psychotyczne, które poważnie zaburzają kontakt chorego z rzeczywistością. Osoba chora ma problem z odróżnieniem świata wewnętrznego od zewnętrznego, ma omamy, urojenia, halucynacje. Chory może też cierpieć z powodu dużych wahań nastroju, mieć trudności z radzeniem sobie z emocjami, może izolować się od otoczenia i zaprzestać komunikacji. Do chorób psychicznych zalicza się schizofrenię, manię, depresję z urojeniami, paranoję, halucynozę alkoholową, majaczenie. Jednakże należy wskazać, iż w dzisiejszej diagnozie psychiatrycznej i psychologicznej nie używa się sformułowania „choroba psychiczna”, ze względu na jego negatywny wydźwięk i piętnujący charakter. Rozróżnienie pomiędzy zaburzeniami psychicznymi, a chorobami psychicznymi funkcjonuje jednak w Ustawie o ochronie zdrowia psychicznego. W niniejszym artykule również dokonuje się owego rozróżnienia, wyłącznie aby podkreślić problem negatywnego odbioru osób cierpiących na poważne zaburzenia psychiczne, wymagające interwencji psychiatrycznej.

Perspektywa osób z diagnozą choroby psychicznej

Świat osoby chorej psychicznie naznaczony jest lękiem, chaosem niestabilnością i poczuciem pustki. Targać nią może niewyobrażalny dla osoby zdrowej smutek i paniczny strach. Osoby cierpiące na choroby psychiczne funkcjonują w tym samym co my świecie. Mogą być jednakże o wiele bardziej wrażliwe, pozbawione naturalnych obron i tym samym bardziej narażone na społeczne cierpienie.

Osoba taka (szczególnie w fazie zaostrzenia objawów) może być wyczulona na to, jak jest postrzegana przez swoich bliskich, znajomych, czy szersze otoczenie. Może źle poczuć się już wtedy, kiedy ktoś zupełnie niezamierzenie skrzywi się, odwróci, nie usłyszy, co powiedziała. Ta duża wrażliwość jest też swego rodzaju oczekiwaniem od społeczeństwa – oczekiwaniem akceptacji, zrozumienia i pomocy, a przede wszystkim oczekiwaniem prawa do odzyskania zdrowia.

Skutkiem zachorowania jest często utrata pewności siebie i poczucia własnej wartości na płaszczyźnie osobistej, towarzyskiej i zawodowej. Umożliwienie osobie z diagnozą choroby psychicznej powrotu do „zdrowego”, „normalnego” społeczeństwa jest dużym wyzwaniem a jednocześnie wiąże się z konstruowaniem nowych sposobów spojrzenia na jej możliwości.

Odbiór społeczny osoby chorej psychicznie. Stereotypy i stygmatyzacja

Osoba chora psychicznie może spotkać się z negatywnym odbiorem swojej choroby przez społeczeństwo. Jest to problem nadal aktualny, a wynikający najczęściej z lęku przed nieprzewidywalnością osoby chorej, a także z lęku przed zachorowaniem (Kępiński, 2001). Swego czasu w adekwatnym odbiorze osoby chorej psychicznie nie pomagały też produkcje filmowe, takie jak „Milczenie owiec”, „Tożsamość”, czy słynna „Psychoza”. Przedstawiały one osoby chore psychicznie jako agresywne i niebezpieczne, bazując jedynie na obecnych w społeczeństwie stereotypach.

Do negatywnych postaw społecznych wobec osób chorych psychicznie zalicza się przede wszystkim dystansowanie się (unikanie bliższego kontaktu), dewaluację i stereotypizację (głoszenie negatywnych, nieuzasadnionych opinii dotyczących chorych), delegitymację (wprowadzenie prawnych ograniczeń możliwości działania w jakimś obszarze, np. zdolności danej osoby do zawarcia związku małżeńskiego) oraz segregację (blokowanie dostępu do pewnych form aktywności, powszechnie dozwolonych osobom „zdrowym”) (Jackowska, 2009).

Stereotyp

To zbiór negatywnych, często nieracjonalnych i nieuzasadnionych przekonań na temat grupy osób wyróżniającej się pod względem pewnej cechy. Najczęściej spotykamy się z następującymi stereotypami na temat osób chorych psychicznie:

• są niebezpieczne,
• ponoszą częściową odpowiedzialność za swój stan – obwinia się je za to, że są chore,
• cierpią na chorobę, która jest chroniczna i trudna do leczenia,
• są nieprzewidywalne i niezdolne do należytego wypełniania ról społecznych (Jackowska, 2009).

Stereotypowe postrzeganie osób chorych psychicznie często prowadzi do zjawiska stygmatyzacji (z grec. sigma – znak), które tłumaczy się jako negatywny odbiór pewnej grupy osób, wiążący się z przypisywaniem tejże grupie negatywnych cech. Z procesem tym wiąże się również oddzielenie tejże grupy od społeczeństwa, co pociąga za sobą dyskryminację i pozbawienie jej pewnych praw. Ze stygmatyzacją związane jest tzw. etykietowanie, a więc przypisywanie określonej, negatywnej „łatki” danej osobie (Jackowska, 2009).

Warto jednakże spojrzeć na stygmatyzację także z perspektywy osoby chorującej. Wywiady przeprowadzone przez Gonzalesa-Torresa i współpracowników w ośrodku leczenia psychiatrycznego w Hiszpanii z osobami chorymi i członkami ich rodzin ukazują, z czym na co dzień muszą sobie radzić chorzy (Jackowska, 2009). Z wypowiedzi badanych wyłoniono sześć kategorii doświadczeń chorych, które wskazują na zjawisko napiętnowania:

1. Oskarżenia o lenistwo, brak silnej woli, przesadne rozczulanie się nad sobą, brak motywacji do działania.
2. Traktowanie jako osób niebezpiecznych, nieprzewidywalnych.
3. Nadopiekuńczość – ograniczanie sprawczości i inicjatywy przez innych, motywowane troską o pacjenta.
4. Codzienna, społeczna dyskryminacja w miejscach publicznych – restauracjach, bankach, marketach.
5. Dyskryminacja w placówkach służby zdrowia. Zdaniem pacjentów z racji choroby psychicznej nie dowierza się im, gdy zgłaszają symptomy somatyczne.
6. Wykluczanie możliwości rodzicielstwa.

Powyżej przedstawiony sposób widzenia osoby chorej psychicznie ogranicza jej komfort zdrowienia, podważa wiarę w siebie i powoduje wtórną izolację społeczną. Osoba taka może zamknąć się w sobie, nie tylko ze względu na chorobę, ale też z powodu poczucia osamotnienia i odrzucenia. To zaś w istotny sposób zakłóca jej powrót do zdrowia.

Każdy z nas ma pewien wpływ na to, jak budowana jest rzeczywistość osób z diagnozą choroby psychicznej. Zmiana sposobu myślenia, otwartość, dostrzeganie możliwości a nie ograniczeń, to dobry początek.

Wszyscy jesteśmy architektami rzeczywistości społecznej

Słowa, definicje, określenia, etykiety. W naszym świecie mają one kluczowe znaczenie i dużą moc. Słowa mogą otworzyć nowe możliwości, mogą też jednak burzyć, zamykać, odcinać. Ktoś może powiedzieć o tym samym dziecku, że jest „niegrzeczne”, a ktoś inny, że „ma dużą potrzebę ruchu”. Które z tych określeń będzie dla dziecka korzystniejsze i bardziej wzmacniające?

Podobnie jest ze słowami, których używamy na co dzień określając różne zjawiska. Warto uświadomić sobie jakie skojarzenia mamy z określeniem „chory psychicznie”, jakich SŁÓW używamy, gdy myślimy, mówimy o kimś chorym. „Wariat”, „lunatyk”, „pomylony”, „leń”, „czubek”? Czy może: „cierpiący”, „potrzebujący zrozumienia”, „walczący”? Tych skojarzeń będzie pewnie wiele. Z badań wynika jednak, że ok. 60 % pytanych o to, jak określają osoby chore psychicznie, przyznało się do wyrażeń negatywnych (Wciórka, 1999). Nasze własne skojarzenia mogą być cenną informacją i zachętą do refleksji nad tym, czy tylko „tolerujemy” osoby chore psychicznie, czy też potrafimy zaakceptować fakt, że są one pełnoprawnymi członkami społeczeństwa.

Stereotypy są najbardziej „zaraźliwe” wśród osób, które nie mają wystarczającej wiedzy na temat chorób psychicznych, i którym brak własnych doświadczeń w kontaktach z osobami chorymi. (Dyduch, Grzywa). Zanim „pójdziemy na skróty” i odwołamy się do potocznego rozumienia osoby chorej psychiczne, spróbujmy dowiedzieć się czegoś więcej o ich cierpieniu, o objawach chorobowych, o możliwościach powrotu do normalnego funkcjonowania. Spróbujmy wspólnie budować świadomość społeczną dotyczącą chorób i chorych psychicznie zamiast udawać, że to nas nie dotyczy. Kolejne wyniki badań wskazują, że aż 1/3 z nas w przeciągu życia ma bliższy kontakt z osobą chorą psychicznie (Wciórka, 1999). Nie jest to zatem zjawisko marginalne, dotyczące niewielu.

Podsumowanie

Nie-pełnosprawność psychiczną można postrzegać na wiele sposobów. Można spojrzeć na nią tak: NIE/PEŁNOSPRAWNOŚĆ. Albo tak : NIEPEŁNO/SPRAWNOŚĆ. Większość z nas przyzna, że nie uważa się w 100 % za pełnosprawnego. Pod tym względem więc możemy wcale nie różnić się od osób, które cierpią na chorobę psychiczną. Brak „pełnej sprawności” nie musi oznaczać braku możliwości posiadania rodziny, pracy, przyjaciół, czy życiowej satysfakcji. By mieć większe szanse na wyzdrowienie osoby chore psychicznie potrzebują od społeczeństwa dostrzeżenia ich mocnych stron, pomocy w rozwijaniu swoich zasobów i zwyczajnego wsparcia w powrocie do zdrowia.

Jak pisze K. Wroński, przedstawiciel grupy osób, które doświadczyły poważnych kryzysów psychicznych: „Nie uważam, aby wartościowe było walczenie ze stygmatyzacją chorujących psychicznie tylko po to, aby społeczeństwo nas zaakceptowało i przez to abyśmy mieli większe prawo do „bycia chorym”. Ja na przykład nie chcę walczyć o swoje prawa jako chorego, tylko o możliwości wyzdrowienia i włączenia się do społeczeństwa zdrowych” (Wroński, Janik, Nowak).

Autorka: Karolina Włodarczyk-Nadolska - psycholog

Opracowano na podstawie:

• Kępiński, A. (2001). Schizofrenia. Kraków: Wyd. Literackie.
• Jackowska, E. (2009) Stygmatyzacja i wykluczenie społeczne osób chorujących na schizofrenię – przegląd badań i mechanizmy psychologiczne. Psychiatria Polska, t. XLIII, nr 6 (s. 655-670)
• Seligmann, M., E., P., Walker, E., F., Rosenhan, D., L. (2003). Psychopatologia. Poznań: Zysk i S-ka Wyd.
• Sęk, H. (2005). Psychologia kliniczna (tom pierwszy). Warszawa: PWN.
• Wciórka, B., Wciórka, J. Choroby psychiczne – społeczny stereotyp i dystans.
• Wroński, K., Janik, J., Nowak, J. Narodowy Program Ochrony Zdrowia Psychicznego - rekomendacje beneficjentów.