Artykuły

Niełatwo jest podać prostą, uogólnioną definicję choroby psychicznej. Po pierwsze współczesna psychiatria wymienia wiele ich typów, różniących się między sobą rodzajem objawów, ich nasileniem i długością trwania, a także odmiennym wpływem na codzienne funkcjonowanie. Po drugie brak jest wyraźnych, ostrych granic pomiędzy zachowaniami i odczuciami prawidłowymi i patologicznymi. Zatem nie każde zachowanie odmienne od oczekiwanego musi być przejawem zaburzenia psychicznego. “Prawdziwa” choroba psychiczna, często określana jako psychoza, powoduje znaczącą dezorganizację zachowania i ogólnej sprawności umysłowej, charakteryzuje się znacznym upośledzeniem oceny rzeczywistości, zwykle w jej przebiegu występują urojenia, omamy, dezorganizacja mowy, zaburzenia zachowania. Osoby, które przeżyły psychozę, opisują ją jako chaotyczny, czasem pełen zagrożenia stan psychiczny, który nie mieści się w dotychczasowym porządku myślenia. Do tak rozumianych chorób należą m.in. schizofrenia, zaburzenie schizoafektywne, psychoza maniakalno-depresyjna, czy zaburzenia psychiczne wynikające z organicznego uszkodzenia mózgu.Są też inne zaburzenia psychiczne, które nie zmieniają funkcjonowania w tak dużym stopniu jak to ma miejsce w psychozach, nie wywołują utraty poczucia realności, ale dają znaczne subiektywne poczucie cierpienia i bycia chorym. Należą do nich niektóre postacie depresji (na przykład reaktywne – stanowiące odpowiedź na trudności życiowe), czy zaburzenia lękowe (dawniej zwane nerwicami). Jeszcze inną kategorię stanowią zaburzenia osobowości, które manifestują się głównie utrwalonymi, niedostosowanymi do norm i oczekiwań społecznych postawami i zachowaniami i są źródłem konfliktów i napięć w miejscu pracy, czy w domu (sam doznający tych zaburzeń może ich nie dostrzegać, a cierpi otoczenie).

Najczęstsze rodzaje chorób psychicznych

Oto krótkie opisy trzech dominujących zaburzeń zdrowia psychicznego u osób dorosłych.

• Zaburzenia nastroju

  - Najczęściej rozpoznawanym problemem emocjonalnym jest depresja. Charakterystyczne objawy zespołu depresyjnego przygnębienie, spowolnienie myślenia, zmniejszona zdolność odczuwania przyjemności, obniżona aktywność fizyczna, poczucie winy, braku nadziei oraz zakłócenia snu i apetytu. Objawy depresyjne mogą występować w różnych zaburzeniach psychicznych, somatycznych lub stanowią specyficzne zaburzenie psychiczne. Zaburzenia afektywne dwubiegunowe, znane też jako zespół (psychoza) maniakalno-depresyjny, to choroba powodująca niezwykłe zmiany w nastroju, energii i zdolności funkcjonowania. Osoby cierpiące na zaburzenia afektywne dwubiegunowe przechodzą przez nawracające epizody zarówno depresyjne, jak i maniakalne. Mania jest to zespół objawów, do których należą: nadmiernie podwyższony lub drażliwy nastrój, zawyżona samoocena lub postawa wielkościowa, nadmierna aktywność, przyspieszenie myśli, skrócenie snu. Po podjęciu leczenia większość ludzi cierpiących na depresję i zaburzenia afektywne dwubiegunowe może powrócić do zdrowia i produktywnego życia, jakie prowadzili przed zachorowaniem.

• Zaburzenia lękowe

  - Lęk to obawa, napięcie lub niepokój w związku z oczekiwaniem zagrożenia / niebezpieczeństwa pochodzącego w znacznej mierze z nieznanego źródła. Przy czym, w przeciwieństwie do strachu, lęk jest stanem irracjonalnym, nie posiadający uzasadnienia w rzeczywistości, ma przede wszystkim wewnątrzpsychiczną przyczynę. Jest uważany za objaw patologiczny, gdy występuje długotrwale oraz zaburza codzienne funkcjonowanie, osiąganie wyznaczonych celów, dobrostan emocjonalny. Do przykładów zaburzeń lękowych należą: zespół lęku napadowego, zaburzenia lękowe uogólnione, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, zespół stresu pourazowego. Osobom cierpiącym na zaburzenia lękowe zalecana jest psycho- oraz farmakoterapia.

• Schizofrenia

  - Schizofrenia jest chorobą psychiczną charakteryzującą się głębokim zakłóceniem myślenia, postrzegania i uczuć, która dotyka około 1 procenta ludności. To zaburzenie psychiczne może objawiać się na różne sposoby. Większość trudności, które wiążą się ze schizofrenią, wynika z odmiennego lub nielogicznego sposobu myślenia (np. silna wiara w mylne przekonania - urojenia) lub postrzegania (np. słyszenie głosów, które w rzeczywistości nie istnieją - halucynacje). Ponieważ sposób myślenia osoby cierpiącej na schizofrenię jest czasami znacznie wypaczony, może ona zachowywać się w bardzo zaburzony sposób, który innym może wydawać się osobliwy lub dziwny. Ponadto sposób mówienia u takiej osoby może być irracjonalny lub chaotyczny. U chorych na schizofrenię obserwuje się często apatię, pogorszenie kontaktów z otoczeniem, niedbałość o higienę osobistą, zaniedbanie obowiązków szkolnych i zawodowych. W schizofrenii stosuje się farmakoterapię oraz rehabilitację psychospołeczną. Długofalowe badania pokazują, że jedna trzecia osób, które przebyły epizod schizofrenii, wyzdrowiała i nigdy już nie zachorowała, jedna trzecia musiała się liczyć z możliwością nawrotów choroby, a jedna trzecia chorowała przewlekle i wymagała niemal stałego leczenia i wsparcia. Jednak przy odpowiednio dobranej farmakoterapii I oddziaływaniom psychospołecznym, większość chorych nie musiała rezygnować z samodzielnego życia. Dzięki coraz nowszym lekom uzyskuje się coraz lepszy przebieg schizofrenii.

Jakie są przyczyny zaburzeń psychicznych?

Od zarania dziejów ludzie próbowali wytłumaczyć i wyobrazić sobie przyczyny chorób psychicznych. Starzy greccy lekarze tłumacząc mechanizmy powstawania chorób, posługiwali się kategoriami czterech płynów ustrojowych przemieszanych w ludzkim organizmie. Niedostatek lub nadmiar któregoś z nich był powodem zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu – za choroby psychiczne miała odpowiadać czarna żółć. W średniowieczu panowało przekonanie, że to ciemne, nieznane moce, złe duchy zmuszają człowieka, aby zachowywał się inaczej niż chce. Zdarza się, że tego typu stereotypy powielane są do dnia dzisiejszego. Pod koniec XIX wieku, wraz z wprowadzeniem mikroskopu, zaczęto się doszukiwać biologicznego podłoża chorób. Stwierdzono liczne odmienności zarówno w budowie, jak I funkcjonowaniu mózgu osób chorych. Rozwój metod badawczych genetyki spowodował w ostatnich dziesięcioleciach spowodował duży postęp wiedzy na temat genetycznego uwarunkowania zaburzeń. Określenie roli, jaką dziedziczenie odgrywa w indywidualnym przypadku pozostaje nadal niejasne. Nie wykryto też żadnego pojedynczego miejsca genowego, które można by uczynić odpowiedzialnym za powstawanie zaburzeń psychicznych. Oprócz badań o kierunku medyczno-przyrodniczym powstało też podejście psychologiczne, według którego przyczyną zaburzeń psychicznych mogą być różnorodne wpływy środowiska – od wczesnodziecięcych doświadczeń aż do nieprawidłowego rozwiązywania problemów zaistniałych w okresie dojrzewania i dorosłości. Do tej pory brak jednoznacznego sformułowania i naukowego potwierdzenia przyczyn chorób psychicznych. Badacze są jednak zgodni, że są to choroby uwarunkowane wieloczynnikowo, a genetycznie – wielogenowo. Uznaje się obecnie, że istotną rolę w wystąpieniu choroby psychicznej odgrywają dwa ważne czynniki. Z jednej strony to biologicznie uwarunkowana predyspozycja do zachorowania zwana wrażliwością lub podatnością na zranienie, a z drugiej obciążenia natury psychologiczno-społecznej. Do potencjalnych biologicznych przyczyn wspomnianej wrażliwości można zaliczyć: obciążenie genetyczne, nieprawidłowości w procesie rozwoju mózgu w okresie płodowym, urazy okołoporodowe, schorzenia mózgu w okresie dorastania i dorosłości, różnego rodzaju uszkodzenia spowodowane przez toksyczne działanie narkotyków, alkoholu, nadużywanie leków, pewne choroby somatyczne – endokrynologiczne, guzy mózgu. Osoby ze specyficznym rodzajem uwrażliwienia mogą reagować na wymagania dnia codziennego w sposób odmienny niż ludzie bez takiej wrażliwości. Istnienie samej biologicznej wrażliwości nie jest jednak wystarczającym czynnikiem do wystąpienia choroby psychicznej. W przeważającej liczbie przypadków występują zarówno psychiczne, jak i społeczne obciążenia. Wśród obciążeń psychospołecznych wyróżniamy takie, które oddziałują w sposób długotrwały: pewne systemy wychowawcze stwarzające niekorzystne warunki do samodzielnego podejmowania trudnych i kompetentnych decyzji, narażanie dziecka na skrajnie trudne sytuacje fizyczne i psychologiczne, brak we wczesnym dzieciństwie osoby zapewniającej bezpieczeństwo i miłość. Innego rodzaju obciążenia pojawiają się nagle, w sposób zaskakujący – śmierć, rozstanie z bliską osobą, utrata pracy, ciężki wypadek. Są też wydarzenia życiowe o pozytywnym znaczeniu, które mogą przyczynić się do wystąpienia zaburzeń psychicznych: ślub, narodziny dziecka, przeprowadzka, rozpoczęcie studiów, awans. Obok wymienionych obciążających wydarzeń, duże znaczenie mogą mieć konflikty w miejscu pracy, zbyt wąski krąg przyjaciół, zbyt krytyczna atmosfera w rodzinie. Do wybuchu choroby psychicznej może dojść, gdy opisane uwrażliwienia i obciążenia występują jednocześnie, czyli gdy obciążające okoliczności środowiskowe trafiają na niedostatecznie “uzbrojonego” człowieka.

Kim jest człowiek doświadczający zaburzeń psychicznych?

Osoby chore psychicznie postrzegane są często przez otoczenie jako jednostki niebezpieczne, bardziej agresywne, a zatem budzące strach. Lęk wywołują często niezrozumiałe zachowania chorych i pojawiają się opinie, że osoby chore powinny być izolowane, ponieważ są niebezpieczne. Często spotykanym błędnym wyobrażeniem dotyczącym choroby psychicznej jest przekonanie, że jest ona wynikiem upadku moralnego, osobistej słabości lub braku silnej woli. Poglądy takie wynikają głównie z tego, że osoby chore psychicznie otacza atmosfera tajemniczości i nieprzewidywalności, że brakuje nam wiedzy na temat zaburzeń psychicznych, że od dziecka jesteśmy przesiąknięci stereotypami na temat chorych psychicznie (“był w wariatkowie, szajba mu odbiła, gada głupoty, nadaje się do....” - tu pada nazwa pobliskiego szpitala psychiatrycznego). Przynajmniej połowa naszej wiedzy to wiadomości przekazywane przez środki masowego przekazu. Nie jest to jednak wiarygodne źródło. Tematyka chorób psychicznych nadal pozostaje na marginesie rzetelnie poruszanych problemów dotyczących zdrowia człowieka. Jednocześnie media chętnie publikują rozmaite sensacyjne wiadomości, które pokazują objawy choroby psychicznej na tle wyjątkowych sytuacji, bliskich horroru. Kontakt z osobami chorymi psychicznie wystawia na próbę naszą cierpliwość, tolerancję dla innego pojmowania i przeżywania świata, zdolność do okazywania współczucia. Łatwiej jest odwiedzić znajomego, który choruje na serce, niż przyjaciela chorego na schizofrenię, który jest zamknięty w sobie, być może nie okaże nam wdzięczności. W efekcie boimy się kontaktu z osobami cierpiącymi na zaburzenia psychiczne, czujemy się nieswojo, nie wiemy, jak się zachować wobec takich osób. W najlepszym przypadku jesteśmy nadmiernie ostrożni, delikatni, co hamuje spontaniczność, a w najgorszym unikamy kontaktu,a tym samym odrzucamy tych ludzi. Takie postawy utrudniają powrót do zdrowia osobom, które doświadczyły choroby psychicznej, a także sprawiają, że z lęku przed odrzuceniem, stygmatyzacją, nawet, jeśli dostrzeżemy u siebie objawy kryzysu psychicznego, odsuwamy taką myśl, nie zgłaszamy się do specjalisty. Badania wykazały, że w przypadku niektórych pacjentów z objawami lękowymi, natręctwami upłynęło od 5 do 7 lat zanim podjęli odpowiednie leczenie. Tylko jedna trzecia osób, u których można rozpoznać chorobę psychiczną, poszukuje pomocy lekarza. Wiemy już więc, jakie są niektóre mylne poglądy na temat osób chorujących psychicznie i jakie przynoszą konsekwencje.

A kim tak naprawdę jest osoba chora psychicznie, kto zapada na choroby psychiczne?

Choroby psychiczne dotykają zarówno mężczyzn, jak i kobiety; ludzi inteligentnych, wykształconych, ale również niepełnosprawnych intelektualnie; samotnych , jak i żyjących w związkach: biednych, ale też cieszących się dobrym poziomem materialnym. Każdy z nas — niezależnie od wieku, statusu ekonomicznego lub rasy — może zachorować na chorobę psychiczną. Przewlekłe choroby psychiczne, takie jak schizofrenia, choroba afektywna dwubiegunowa najczęściej rozpoczynają się we wczesnej dorosłości. Niektóre osoby zapadające na te choroby, wcześniej (czasem już od dziecka) różniły się nieco od rówieśników (były na przykład mało towarzyskie, na uboczu, zamknięte w sobie). U większości natomiast nie obserwowano przed zachorowaniem nic niepokojącego, choroba jest wielkim zaskoczeniem. U mężczyzn choroba pojawia się zwykle w młodszym wieku niż u kobiet. Nieprawdą jest, że osoba chora psychicznie jest zawsze groźna dla otoczenia. Zachowania agresywne nie są zjawiskiem częstym, choć niekiedy może do nich dojść, szczególnie gdy osoba jest prowokowana przez innych. Bardziej realne zagrożenie osoba chora stwarza dla samej siebie, poprzez tendencje samobójcze czy brak dbałości o swoje podstawowe potrzeby. Chorzy psychicznie są samotni, odizolowani od świata podwójnie - samą chorobą oraz naszą obojętnością, a niekiedy wręcz wrogością. Są to często ludzie bardzo wrażliwi, podobnie jak inni tęsknią za przyjaźnią i miłością.

Autorka: Dominka Kopystecka - lekarz psychiatra

Opracowano na podstawie:

• Narriman C. Shahrokh, Robert E. Hales: Amerykański słownik psychiatryczny
• F. -Michael Stark, Fritz Bremer, Ingeborg Esterer: Przecież ja nie zwariowałem
• Nancy C. Andreasen: Fascynujący mózg
• Iwona Koszewska, Ewa Habrat: Depresja jest przemijająca